Saacadu waa abaare 5:00 pm galabnimo, xilli casar liiq ah qorraxduna ay siidhacayso. Waxaa soodhow xilligii rawaxaadda shaqada. Adiga iyo saaxiibbadaa maanta shaqo adag ayaad ka qabateen waddada tareenka, aad ayaad u faraxsanayd maadaama ay shaqadu idin dhamaan rabto, waad sugi la’dahay daqiiqadaha shaqada ka haray, waxaad doonaysaa inaad tagto xaafaddaada, waqtina la qaadato qoyskaaga. Adiga oo sidaas ku fikiraya ayaad maqashay cod sawaxan korre, oo marba marka ka danbaysa soo dhawanaya, waa cod tareen soo socdo. Tareenku wuxuu ka soo socdaa meel kore oo buur ah, isagoo u soo socdo waddada degaan-dega hoose ee buurta, adigu waxaad taagan tahay waddada geeskeeda, waxaad aragtay darawalka tareenka oo walwalsan, aadna iskugu dayaya inuu tareenka istaajiyo, waxaad isla markiiba dareentay in tareenku bareegii goostay. Hoos ayaad fiirisay – dhinaca waddada uu tareenku ku sii socdo. Waxaa joogto 5 qof oo meesha shaqo ka waday hadii uusan tareenka istaaginna, 5taas qof ayuu mari doonaa — wayna dhiman doonaan, iyagu ma laha meel kale ay u baxsadaan maadaama meesha ay tahay meel hoose, dhinacyadana ay ka xiran yihiin, mana jirto waqti ay ku baxsadaan. Adiga oo aad u walwalsan ayaad isku dayday inaad xal raadiso. Waxaad agtaada ku aragtay button yar oo ku xiran meel, oo tilmaamaya in hadii aad taabato uu tareenku u leexanayo waddada uu ku socdo maahane waddo kale. Laakiin dhibaato kale ayaa taagan. Waddada uu tareenka u leexan doona hadii aad buttonka taabato, waxaa jooga hal qof oo shaqaalaha kamid ah oo hadii aad leexisid, halkaas qof ayuu tareenku jiiri doonaa. Maxaad samayn lahayd? Ma waxaad riixi lahayd button-ka, oo waxaa dilli lahayd hal qof si aad u badbaadiso shan qof? Mise waddadiisa ayaad tareenka u dayn lahayd oo wuxuu dili doonaa 5 qof? Maxay tahay ficilka degdega ah ee aad samayn lahayd?
Tanni waa labo daran mid dooro oo loo yaqaano Trolley Problem. Waa tijaabooyin taxane ah oo ku saabsan anshaxa iyo cilmi-nafsiga, oo ah kalla doorashada in la huro nafta hal qof si loo badbaadiyo tiro badan. Sida la’aaminsanyahay waxaa ikhtiraacay faylasuufad Ingiriisi ah oo magaceeda la yiraahdo Philippa Foot. 1920kii ayey dhalatay, waxayna sannado badan barre ka ahayd jaamacada Oxford. Waxa dhibaatadan Trolley Problem sii horumariyay oo caan ka dhigay haweeney kale oo faylasuufad ah, loo la yiraahdo Judith Jarvis Thomson.
Aan u laabano Trolley Problem. Ma qeexi kartaa sababta aad dooratay labada doorasho midkii aad dooratay? Ama aan dhahno labada daran kii aad dooratay? Maxay tahay sababta aad u leedahay “waan taaban lahaa button-ka oo hal qof ayaan dili lahaa si aan 5 qof u badbaadiyo”? Ama hadii aad u aragto inay qalad tahay inaad button-ka taabato, maxaad iyadana ku sababaynaysaa?
BBC ayaa samaysay codayn ra’yi aruurin ah, oo ay ku waydiinayeen su’aashan dhagaystayaasheeda. 14 kun oo qof ayaa codaysay, waxaana u soo baxday in 77% ay doorteen in button-ka ay taaban lahaayeen, tareenka ay leexin lahaayeen. Maxaa yeelay, dilista hal qof waxay ka wanaagsantahay dhimashada 5 qof, sida ay qabto aragtiyada Negative Utilitarianism — waa inaan yarayno tirada dhibaatada oo aan badino tirada raaxaysiga ama farxadda. Dabcan, waana sababta ay dad badan u doorteen inay button-ka taabtaan maadaama ay sillica yaraynayso. Sax.
Hadii aad sidaas is leedahay, sheekada aan isla fiirino. Waxaad tahay dhakhtar ka howlgala isbitaalka weyn ee magaaladaada. 5 qof oo bukaano ah ayaa kuu jiifta: 2 waxay doonayaan kelyo, 2na waxay doonayaan sanbabbo, hal-na wuxuu doonayaa wadne. Hadii aysan helin bukaanadaas waxyaabaha ay u baahanyihiin, way dhiman doonaan. Adigoo waxad samayso garan la’ ayaad qolka waxa ku soo galay nin derbi-jiif ah, baaritaan ayaad ku samaysay, waxaad ogaatay in caafimaadkiisu uu dhamaystiran yahay. Sidoo kale, sanbabadiisa, kelyahiisa iyo wadnuhu ay la mid yihiin bukaanada mid kasta oo kamid ah 5ta qof. 5taas qof si ay u noolaadaan waxay u baahanyihiin kelyaha, sanbabada iyo wadnaha ninka derbi-jiifka, isaguna markiiba wuu dhiman doonaa. Adigu maxaad samayn lahayd? Ma waxaad badbaadin lahayd 5taas qof oo waxaad dili lahayd halkaas qof? Mise 5taas qof ayaa dhiman lahaa oo qofkaas ayaad noloshiisa u dayn lahayd? Ma banaantahay in qofkaas derbi-jiifka ah xubnihiisa dad kale lagu beero? Hadii jawaabtadu tahay maya, maxay tahay farqiga u dhaxeeya qofka tareenka leexinaya iyo dhakhtarka, maadaama labaduba ay bedelka 1 qof ay 5 qof ku badbaadinayaan?
Waxaa jira, dabcan, farqi u dhexeeya labada kiis. Mid wuxuu ka dhacayaa isbitaalka, midka kalana buur dheer oo tareenadu maraan. Tusaale ahaan, kiiska tareenka, waxaad tahay goob-jooge kaliya, halka kan kalana aad tahay dhakhtar. Dadka adiga iyo aniga oo kale ah, waxaa jirta sabab wayn oo moral ah oo u dhaxeeya labada kiis.
Dhakhtarka tusaale, go’aanka ah in xubnaha laga saaro qof derbi-jiif ah, waxaa qaadaya qof ka shaqeeya xarun caafimaad — dhakhtar — qof aan laga filanayn inuu shaqsi derbi-jiif ah dhibaateeyo. Xaaladdan oo kale, dabcan, 5 qof ayaa la badbaadin lahaa, laakin shaqsi dhakhtar ah oo dhaar ku maray inuusan cidna dhibaato u gaysan doonin ayaa waxaa laga doonayaa inuu shaqsi derbi-jiif ah oo miskiin ah dhibaateeyo.
Amaba xitaa maadaama meeshu isbitaal tahay, dad badan ayaa waxaa laga yaabaa hadii ay maqlaan kiiska ninka derbi-jiifka oo xubnaha lagala baxay, inay diidaan inay isbitaalkaas aadaan maadaama ay ka baqayaan in iyagana xubnaha lagala baxo. Tannina ma wanaagsana, maxaa yeelay dadka bukaanka ah ee u baahan in la daweeyo ma aadi doonaan isbitaalka maadaama ay ka baqayaan in xubnahooda lagala baxo, xanuunkoodana wuxuu noqon doonaa mid aan la dawayn oo laga yaabo inay ku wajahdo dhimasho. Sax… Hadii aad sidaas leedahay, markale qisadan ila fiiri.
Tareen ayaa kusoosocdo waddo ay shaqo kawado 5 qof, silamid ah tareenkii horre, isna bareega ayuu goostay. sababa jirra awgood majirto waddo kalle oo ay kubaxsadaan, adiga waxaad dusha kasaarantahay buundo yar oo logu talagalay in waddada tareenka lagu gooyo, waxaadna dareentay in tareenka uu bareegi goostay, hadii uu sidaas kusiisocdana uu 5taas qof marri doona ayna dhiman doonaann. Hortaada, meel waxyar kuujirta oo udhow fiidda buundada waxaa taagan shakhsi aad ucayilan oo iska daawanaya view-ga meesha, war iyo wacaal toonana aan ka hayn waxa meesha kasocda, Hadii aad qofkaas riixdo waxa uu kadhici doona buundada wuxuuna kudhacayaa wadada tareenka, maadama shaqsi aad u awood baddan uyahay, tareenka wuu istaagi doonaa 5tii qofna way badbaadi doonaan, balse isagu wuu dhiman doonaa. maxaad samayn lahayd? Ma qofkaas ayaad meesha katuuri lahayd. oo shaqsigaas ayaad dilli lahayd si’aad ubaaadbaadiso 5qof, mise waxba maadan samayn lahayn oo tareenku waxaa uu dilli doonaa 5qof.
Kiiskii hore ee button-ka, qaar badan oo idinka mid ah maadaama ay dooran lahaayeen inay button-ka riixaan si ay tareenka wadada kale ugu wareejiyaan, haddana waxaa jira qaar idin kamid ah oo doortay inaysan waxba samayn. Codaynta ay BBC samaysay tusaale, 25% dadku waxay doorteen inaysan riixin button-ka oo ay oggolaadaan 5ta qof inay dhintaan.
Midda ugu wayn ee ay ku sababaynayaan doorashadaas waxaa kamid ah: ma doonayaan in gebi ahaanba ku lug yeeshaan dhacdadaas. Qaar ayaa naftooda su’aalaya oo is weydiinaya, “Kuma aniga ahay markaan kala dooranayo kan noolaan doona iyo kan dhiman doona?” Halka qaar ay u dooranayaan inaysan button-ka taaban maadaama aysan waxba ka qusaynin cidda dhiman doonta iyo cidda noolaan doonta.
Balse wali wax baa kaa quseeya, oo haddii aadan samayn lahayn, waxaad waligaa ku noolaanaysaa fikradda ah inay ahayd inaad button-kaas taabato maadaama ay khasaaruhu yaraan lahaayeen.
Balse qaar ayaa waxay ku doodayaan inay jirto farqi u dhexeeya inaad wax disho iyo inaad u ogolaato inuu qof dhinto. Inaad taabato button-ka oo tareenka leexisa waxay la mid tahay inaad wax disho, inaadan button-ka taabanna waxay la mid tahay inaad u ogolaatay in qof dhinto.
Maqaal uu qoray James Rachels (James Rayjals) sanadkii 1975tii wuxuu kaga hadlayaa inaysan jirin farqi weyn oo u dhexeeya inaad qof disho iyo inaad u ogolaato in qof uu dhinto. Wuxuu is barbardhig ku sameeyaa labo dhacdo:
Midda kowaad, shaqsi lagu magacaabo Smith ayaa wuxuu qaadan doonaa lacag dhaxal ah oo aad u fara badan, hadii ina adeerkiis yar oo 6 jir ahi ay wax soo gaaraan. Xilli habeen ah, ilmaha yar isagoo qubaysanaya ayaa si dhumalaysi ah Smith u soo galay musqusha, kadibna wuxuu ku bakhtiyey ilmihii yaraa meesha uu ku qubaysanayey, si ay ugu ekaato in ilmaha yar uu biyaha ku hafaday kadibna uu dhintay.
Midda labaadna, shaqsi kale oo isna lagu magacaabo Jones ayaa waxa uu qaadan doonaa lacag dhaxal ah hadii ina adeerkiis yar oo lix jir ahi wax soo gaaraan. Sida Smith oo kale, Jones waxa uu qorsheeyey in ilmaha yar uu baafka biyaha musqusha ku bakhtiiyo, kadibna uu u habeeyo qaab shil oo kale ah.
Sidaas markii uu Jones musqusha u soo galay, wuxuu arkay ilmaha yar oo simbiririqday kadibna madaxa dhulka ku dhufsaday kuna dhex dhacay baafka musqusha. Jones isaga meeshas ayuu taagan yahay oo ka daawanayaa wax gacan ahna uma uusan qaadin oo maba uusan doonayn inuu badbaadiyo. Sidaas darteed, Smith wuxuu dilay cunug yar, halka Jones “kaliya” uu u ogolaaday cunuga inuu dhinto. Taasi ma la dhihi karaa wax farqi ah ayaa u dhexeeya?
James Rachels wuxuu leeyahay, haddii ay jirto farqi u dhexeeya dilka iyo inaad u ogolaato in qof dhinto, waxaa dhihi karnaa ficilka Jones waa mid ka khafiifsan kan Smith, laakiin dabcan, ilmahan qof sidaa dhahaya in uu jiro.
Waan ku raaci karnaa James Rachels inuu jiro farqi moral ah oo u dhexeeya labada ficil, laakiin markaan joogno kiiska button-ka, maxay tahay sababta ugu weyn ee aan siin karno inaan button-ka taabano oo aan u ogolaanno inuu leexdo? Sababta ugu weyn ee aan siin karno inaan tareenka u ogolaanno inuu leexdo oo aan button-ka taabanno dabcan waa inaan badbaadino 5 qof oo hal qof wayn, madama fahamka dareenkeena ay sidaas ina siinayso, markii la joogo kiiska ninka cayilan badankeeda waxaan qabnaa fikraddaas fikrad ka duwan.
Inkastoo ay run tahay inaan qabno fikrado kala duwan oo la xiriira labada kiis ee ninka cayilan iyo button-ka, oo aan u aragno inay banaan tahay inaan button-ka taabano oo aan 5 qof badbaadino balse aysan banaanayn inaan shaqsigaas turno, dareenkeenna kala duwan ma waxay ka turjumaysaa go’aan moral ah oo labada kiis ah, oo sida aynu dareemayno miyaan mid walba ku xigminaa, mise waynu ku wareernay oo kaliya?
Mise waxaa laga yaabaa inaad isleedahay xaaladu maahan inaan ka labalabaynayno inaan dilno nin derbi-jiif ah si aan u badbaadino 5 qof ee xubnihiisa u baahan, ama inaad buundo kasoo tuurno shaqsi fiidda taagan si aan u badbaadino 5 qof inuu tareenka maro, ee ay xaaladu tahay inaan diidayno inaan gacmaheena wax ku gaysano, inaan qof buundo kasoo tuurno ama qof xubnaha kala baxno, waxaan u malaynaynaa inay tahay wax akhlaaqiyan qaldan oo aan sax ahayn. Dareenkeenna ayaa inoo sheegaya xaaladda markaas daagan sidan kaydil lahayn, balse waxaa iswaydiin mudan inay waxa dareenkanagu inoo sheegayo ay sax tahay iyo inkalle.
Peter Singer (Piitar Singa), faylasuufkan Australian-ka ah, wuxuu aaminsan yahay in dareemada naaduhu ay nagu hagi karaan inaan go’aan qaldan qaadano, wuxuu si adag u dul istaagayaa inay tahay inaan qaadano mar walba go’aanka dhibaatada yareyn karra, “Waa inaan ka gudubno dareemada nada inoo sheegaya inay qaldantahay inaan riixno shaqsiga cayilan ee buundada fiidida taagan, oo aan qaadano go’aanka wanaagsan ee ah inaan 5 qof badbaadino.”
Maku raaci karnaa Peter Singer? Balse inta aynaan dooran Haa ama Maya, aan hal mar isla eegno mabda’a lagu magacaabo Double Effect. Waa mabda’a tilmaamaya inkasta oo aan marnaba la ogolaanaynin inaan sababsano qof aan waxba galabsan, mararka qaar waa la ogolaan karaa haddii ay dhinac wanaagsan keenayso. Sidoo kale mabda’a u wuxuu ogolaanayaa in mararka qaar la ogol yahay inaan samayno dhibaato haddii un lasaadaliyo inay keeni karto sillic. Waxaa inta badan mabda’a aan loo isticmaalaa dagaalka. Haddii askartu doonayaan inay wajahaan dagaalka cadow, balse goobtu ay tahay meel dad rayid ah deganyihiin, askartu dagaalka waa inay ka baaqsadaan, maadama la ogsoon yahay in dad rayid ahi wax ku soo gaari doonaan. Laakiin haddii askartu isku dagaalmaan meel un kaliya la qiyaasi inay dad rayid ahi wax ku soo gaari karaan, taasi waa la ogolaan karaa sida mabda’aasi uu qabo.
Peter Singer, madama uu isagu qabo inaan samayno wax walba oo aan sillic ku yareynayno, mabda’aani wuxuu qabtaa inaan sameyno waxa kaliya qiyaas noqon kara inay sillic keeni karto. Inagoo ku dabaqayna kiisas keena, marka la joogo kiiska button-ka, inaan tareenka leexino waa qiyaas inay yarayneyso dhibka, laakiin kiisaska kale ee ninka cayilan iyo derbi-jiif ah aysan qiyaas ahayn oo si buuxda aan u hubno inay dhib keenayso. Mabda’ani wuxuu u muuqataa inuu sharaxayo dareemada ku aadan sababaha aan ukala dooranay ficilka aan samayn lahayn kiis walba.
Haddii Mabda’ani uu jawaab u noqon karo sababta aan kiis walba u dooranay wixii aan kaydil lahayn iyo haddii kalaba, waxaa xusid mudan inuu inaga caawinayo inaan kiis walba ogaano sababta ka dambaysa ee dareemadeenu inoo siinayaan kiisas isku mid ah inaan jawaabo kala duwan siino.
Se hadda iska iloow wixii aad samayn lahayd, waa sheeko mal-awal ah 99% aan ku soo mari doonin inta aad nooshahay, hadda hal button oo kaliya ayaad haysataa inaad riixdo, kasoo kugu haggi doona kamid noqoshada saaxiibada kanaalka ku xiran – oo ka faa’iidi doonaa fikrado waaweyn oo sidan oo kale ah, ama aad noqotid qof ay dhaafi doonaan. Maxaad samayn doontaa?
